Đặc biệt, hàng chục năm qua, việc khai thác, chế biến, xuất khẩu đá trắng đem lại nguồn thu không nhỏ cho tỉnh này. Việc đầu tư xây dựng các nhà máy chế biến sâu để nâng cao giá trị khoáng sản đang trở thành xu thế trong điều kiện tài nguyên ngày càng cạn kiệt.

Xuất khẩu hàng triệu tấn đá trắng

Nhiều năm trở về trước, những chuyến xe chở đá trắng dạng thô nườm nượp chở từ huyện vùng cao Quỳ Hợp về các cảng biển để xuất khẩu sang các nước trên thế giới nhưng vì chưa được chế biến sâu nên giá trị kinh tế mang lại cho ta không nhiều. Điều này đã gây nên sự lãng phí nguồn tài nguyên quý giá này. Vì thế, chế biến sâu, một mặt tăng giá trị xuất khẩu cho khoáng sản, mặt khác giải quyết được tình trạng "bán non" tài nguyên.

Theo Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Nghệ An, hiện địa phương này có hàng trăm giấy phép khai thác khoáng sản như đá hoa trắng, quặng thiếc, đá vôi xi măng, khoáng sản làm vật liệu xây dựng cho đến các loại đá quý, vàng..., tuy nhiên, tập trung chủ yếu ở 2 loại khoáng sản chủ lực quặng thiếc và đá trắng.

Theo số liệu của ngành Công Thương Nghệ An cho thấy, từ năm 2020, Nghệ An xuất khẩu đá hộc trắng thô là trên 1,2 triệu tấn, thu được hơn 24 triệu USD, đá trắng xay thành bột siêu mịn xuất khẩu là 383 nghìn tấn, thu được 40,5 triệu USD... Đến năm 2021, đá hộc trắng thô xuất khoảng 1,2 triệu tấn, bột đá siêu mịn xuất khẩu tăng gần gấp đôi, đạt trên 600.000 tấn. Hay theo số liệu của Cục Hải quan Nghệ An, năm 2022 tỉnh Nghệ An xuất khẩu 8 triệu tấn đá và thu được 128 triệu USD tương đương quy đổi VND là khoảng 2.944 tỷ đồng. Trong năm 2023, kim ngạch xuất khẩu đá hoa trắng cũng chiếm hàng trăm triệu USD trong tổng số cán cân xuất khẩu đạt cao nhất từ trước đến nay của tỉnh Nghệ An là khoảng 1,9 tỷ USD. Tuy nhiên, có một điều còn thấy rõ là dù được cải thiện nhưng tỷ lệ đá thô xuất khẩu vẫn nhiều gấp đôi đá đã qua chế biến thành bột siêu mịn.

Bắt buộc phải xuất khẩu thô vì có những chủng loại Việt Nam không thể chế biến được. Đây là nguyên nhân chính được hầu hết các doanh nghiệp nêu ra. Tuy nhiên, còn những lý do khác cũng quan trọng không kém như câu chuyện thị trường hay chất lượng khoáng sản của từng mỏ mà doanh nghiệp được khai thác cũng được nêu ra.

Tại Công ty TNHH Khoáng sản Long Anh (huyện Quỳ Hợp), có sản phẩm xuất khẩu từ năm 2006. Từ năm 2020, Công ty đã có sản phẩm được thị trường Mỹ chấp nhận. Vậy nhưng cho đến thời điểm này, số lượng đá xuất khẩu của Long Anh vẫn chưa thể là sản phẩm tinh hoàn toàn.

Phía đại diện Công ty này cho hay: Trong ngành sản xuất đá này có 2 dòng, một là đá ốp lát, hai là dòng xay bột siêu mịn để làm phụ gia cho các sản phẩm. Cả 2 loại này đều phải xuất cả 2 dòng như xuất thô và chế biến sâu. Nguyên nhân là do có nhiều mặt hàng do công nghệ của doanh nghiệp không chế biến được. Nếu doanh nghiệp không xuất thô thì sẽ tồn đọng một lượng sản phẩm lớn nên nhiều mặt hàng xuất thô là không thể tránh khỏi.

Đại diện một doanh nghiệp khai thác đá trắng ở xã Châu Hồng, huyện Quỳ Hợp cũng chia sẻ: Trước đây, Công ty khai thác đá bằng công nghệ nổ mìn, nhưng qua một thời gian, Công ty nhận thấy phải cải tiến công nghệ, vừa tận dụng hết các loại đá khai thác được, vừa nâng cao được chất lượng sản phẩm. Hiện, gần như tất cả các mỏ đá đều cắt bằng dây kim cương, như vậy, doanh nghiệp sẽ tận dụng được tối đa sản phẩm khai thác.

Nghệ An có trữ lượng đá trắng rất lớn.

Nhiều doanh nghiệp khoáng sản đã thừa nhận, công nghệ quyết định tới 70 - 80% thành công của doanh nghiệp. Tuy nhiên, 1 dàn máy để phục vụ chế biến khoáng sản sâu lên tới cả triệu đô - một số tiền không nhỏ đối với các doanh nghiệp khoáng sản ở Nghệ An.

Tuy nhiên, với yêu cầu ngày càng cao của thị trường, nhiều doanh nghiệp phải tự chuyển mình. Điều này không những phù hợp với xu thế của tương lai mà còn đúng với quan điểm "Lấy chất lượng tăng trưởng xuất khẩu làm nền tảng, hướng đến các sản phẩm xuất khẩu có giá trị gia tăng cao", mà tỉnh Nghệ An đã đề ra trong "Đề án Phát triển xuất khẩu tỉnh Nghệ An giai đoạn 2021 - 2025".

Buộc phải đi theo xu thế

Vài năm trở lại đây, "thủ phủ khoáng sản" Quỳ Hợp đã có rất nhiều cơ chế mở để khuyến khích doanh nghiệp chuyển đổi mô hình chế biến từ thô sang chế biến sâu như: tạo điều kiện về vốn vay, các hành lang pháp lý đi cùng. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vướng mắc mà cả doanh nghiệp và địa phương chưa thể tháo gỡ.

Thêm vào đó, nhiều doanh nghiệp khoáng sản chia sẻ, không chỉ vướng trong thủ tục thuê đất, một lần nữa, câu chuyện thị trường, thủ tục pháp lý, hay những quy định mới... lại được nhắc tới như một rào cản trong quá trình doanh nghiệp chuyển đổi mô hình.

Tuy nhiên, theo lộ trình thì đến năm 2026, việc xuất khẩu đá thô sẽ hoàn toàn phải chấm dứt. Điều này đã được nêu rõ trong Thông tư 23/2021 của Bộ Công Thương (Được sửa đổi, bổ sung tại Thông tư số 45/2023/TT-BCT mới có hiệu lực ngày 15/02/2024). Thông tư 23 ra đời nhằm thay thế Thông tư 08 và Thông tư 12 trước đây, quy định về danh mục chủng loại, tiêu chuẩn chất lượng khoáng sản xuất khẩu do Bộ Công Thương quản lý. Trong đó, đá hoa trắng có độ trắng từ 92 - 95% chỉ được xuất khẩu đến năm 2026.

Về vấn đề này, theo lãnh đạo Sở Công Thương Nghệ An thì hiện đá khai thác có 3 loại và đá loại 1 trên 95%. Theo giấy phép, ở Nghệ An khai thác khoảng 11 triệu tấn/năm, trong số này, đá trên 95% nằm vào khoảng 2,5 - 3 triệu tấn, như vậy lượng đá trên 95% đủ để doanh nghiệp sản xuất.

Nguồn: Nghệ An: Từng bước chấm dứt việc xuất khẩu khoáng sản thô