Bà then chuẩn bị hành lễ.

Then là một loại hình sinh hoạt tín ngưỡng đậm chất văn hóa dân gian, bao gồm nhiều loại hình nghệ thuật: Nghệ thuật ngôn từ, nghệ thuật múa (hay vũ đạo), dân ca... PGS.TS Nguyễn Thị Yên, nghiên cứu viên Viện Nghiên cứu Văn hóa, cho rằng, Then bảo lưu sắc thái văn hóa tộc người, quy tụ bảo lưu ngôn ngữ phong tục tập quán quan niệm về thiên nhiên nhân sinh quan thế giới quan của người Tày.

Có nhiều loại hình nghi lễ Then cho các mục đích khác nhau như: Lẩu Then (Then cấp sắc, Then khao quân), then cầu an, then chữa bệnh, Then cầu sức khỏe, then chúc tụng, then cầu con (xò lụ), mừng con nuôi (kin pang), cúng lễ đầy tháng, cúng lễ thôi nôi, cúng lễ trưởng thành, cúng vía, cũng giải hạn.

Các nghệ nhân then Bế Thị Chau (bên phải) và nghệ nhân Trần Thị Lường tái hiện nghi thức cầu an tại Ngày hội văn hoá dân tộc Tày huyện Ba Chẽ lần thứ nhất năm 2023.

Then nghi lễ được người Tày Quảng Ninh gọi là lẩu then. Nếu ở các dân tộc khác thầy cúng là đàn ông, thì thực hiện các bài cúng của dân tộc Tày Quảng Ninh là phụ nữ, được gọi là bà Then. Họ là những người được cho có "căn", đã qua quá trình học hỏi, cấp sắc mới có thể giúp dân thông ngôn với nhà trời. Thầy Then được làng bản tín nhiệm để gửi gắm niềm tin vào thế giới siêu nhiên.

Và mỗi năm những người làm lẩu Then có thể tổ chức 2 lần thường vào dịp đầu năm. Trong một loạt nghi lễ ban đầu, các bà Then mặc một loại y phục màu chàm đen được cắt may theo kiểu trang phục dân tộc truyền thống cùng khá nhiều đồ trang sức (vòng cổ, vòng tay…).

Sau đó, các bà Then thay một bộ trang phục khác, nổi bật là những chiếc áo dài nhiều màu và những chiếc khăn cũng nhiều màu sắc và hoa văn trang trí hơn. Cuối cùng, họ đội thêm lên đầu một chiếc mũ chỉ gồm một vòng vải màu đỏ (có hoa văn nhỏ màu trắng và xanh). Mặt ngoài của mũ được trang trí rất khác nhau giữa các bà Then, nhưng đều có các hình tam giác cân, đỉnh nhọn hướng lên phía trên, tương tự loại mũ dành cho các nhà sư và có các tua vải dài (một số tua cùng màu, một số tua khác màu với mũ) thả xuống phía lưng. Số tua thể hiện bản lĩnh, trình độ, vị trí của người đội mũ. Hầu hết các bà Then là học trò của bà Then chính đội mũ có 5 dải. Mũ của bà Then chính có số dải nhiều hơn, chồng lấp lên nhau, khó có thể đếm hết cho được.

Về nhạc cụ, người Tày Quảng Ninh sử dụng đàn tính và chùm xóc nhạc. Riêng người Tày Bình Liêu sử dụng thêm chiếc chuông nhỏ và đàn tính 2 dây thay vì 3 dây như ở nơi khác.

Thêm nữa, then nghi lễ của người Tày Quảng Ninh lại có tục lên lầu rất thú vị và khác biệt trong khi nhiều nơi không có. Lầu được dựng cao hơn so với mặt đất chừng 3,5-4m, với 2 cầu thang lên xuống ở 2 đầu. Mỗi cầu thang có 12 bậc, tượng trưng cho 12 nghi lễ chính của lễ lẩu Then. Diện tích mặt lầu phía trên chừng 3m2.

Người ta dùng một tấm vải màu trắng dài trải từ phía trước bàn thờ ở trong nhà, qua cửa ra vào nhà, qua sân, qua ngõ, kéo dài đến chân cầu thang lầu phía gần cổng nhà. Sau đó, họ dùng một tấm vải màu vàng trải từ chân cầu thang đó vòng qua bên trái, vòng quanh chân lầu vào đến chân cầu thang bên kia, xong lại vòng sang bên trái rồi vòng lại chân cầu thang bên này.

Đến giờ tiến hành lễ lên lầu, đoàn quân then do bà Then chính dẫn đầu, đi từ chỗ trước bàn thờ, trong nhà ra, theo tấm vải màu trắng đến chân cầu thang phía gần nhà. Sau đó, bà Then chính trèo qua 12 bậc thang lên lầu, làm một số động tác múa rồi đi xuống chân lầu theo cầu thang đối diện. Bà lại leo lên lầu từ bên đó rồi lại xuống chân lầu theo cầu thang bên kia một vài lần. Tiếp theo, bà đi theo tấm vải vàng, vòng quanh chân lầu một số vòng rồi leo lên lầu. Trên lầu, bà Then chính cùng một số bà Then phụ vừa chơi đàn tính vừa nhẩy múa và làm một số nghi thức cúng bái.

Cuối cùng, bà Then chính và các bà Then phụ phát lộc bằng cách tung gạo và bánh kẹo ra xung quanh. Người dân và khách tham quan đứng ở phía dưới hò reo tìm mọi cách để hứng gạo và kẹo bánh do các bà Then tung ra. Đám đông hò reo vui vẻ khi được các bà Then tung gạo, kẹo về phía mình. Đặc biệt, không ai trong số họ cúi xuống nhặt lộc rơi trên mặt đất vì cho rằng những con kiến, chuột, chim, các loại gia súc, gia cầm do các gia đình quanh đó cũng bình đẳng như người, cũng có quyền thụ lộc.

Nếu theo đúng phong tục cổ truyền thì mỗi bậc cầu thang đều được buộc kèm một lưỡi dao quay ngược lên. Những bà Then lên, xuống lầu họ đều phải bước qua các lưỡi dao này. Vì vậy, chỉ có những bà Then đủ trình độ và can đảm mới có thể thực hành nghi lễ này. Tuy nhiên, để tạo điều kiện cho những người tham gia, khách tham quan cùng lên lầu, hiện nay lưỡi dao thật được thay bằng lưỡi dao gỗ không nguy hiểm gì đối với đôi chân của người leo.

Các bà Then làm nghi lễ cúng cầu an đầu năm mới.

Mỗi lần lên lầu, người dân và du khách có thể cầu mong những điều tốt đẹp cho gia đình, người thân và bốc một ít gạo trong túi để sẵn ở đó mang về nhà. Người ta quan niệm rằng mang “gạo lộc”, “gạo trời” đó về nhà cho vào thùng gạo của gia đình trộn đều để nấu ăn thì gia đình sẽ được no đủ, mạnh khỏe. Đây chính là một chi tiết cần được quảng bá và thực hiện thường xuyên để thu hút khách du lịch đến với bản làng người Tày ở Bình Liêu.

Nguồn: Nghi lễ then giải hạn, cầu phúc độc đáo của người Tày