Tại hội nghị COP21 ở Paris diễn ra ngày 12/12/2015, 195 quốc gia cam kết cắt giảm khí nhà kính để giữ mức tăng nhiệt toàn cầu “thấp hơn nhiều” so với 2°C so với thời kỳ tiền công nghiệp. Những năm gần đây, mục tiêu này thậm chí được siết chặt xuống 1,5°C.

Sau 10 năm, tiêu thụ năng lượng tái tạo toàn cầu đã tăng gấp ba; riêng điện mặt trời tăng hơn bảy lần, theo Báo cáo Năng lượng 2024 của Energy Institute. Nhưng thực tế khó tránh là sử dụng nhiên liệu hóa thạch vẫn tiếp tục tăng. Tỷ trọng điện gió và mặt trời trong tổng nhu cầu năng lượng thế giới chỉ tăng từ 4% lên 9% trong thập kỷ qua.

Đáng chú ý, quá trình chuyển dịch năng lượng đã tách thành ba hướng khác nhau, do Mỹ, Trung Quốc và châu Âu dẫn dắt - khi lợi ích kinh tế và chính trị khu vực lấn át nỗ lực hợp tác toàn cầu.

Trung Quốc tự chọn lộ trình riêng

Trung Quốc, nền kinh tế tiêu thụ năng lượng và phát thải CO₂ lớn nhất thế giới, đã phải nhập lượng lớn dầu khí và than đá trong ba thập kỷ để duy trì tốc độ đô thị hóa, phát triển công nghiệp và mở rộng tầng lớp trung lưu.

Vì vậy, chính sách năng lượng của Bắc Kinh hiện xoay quanh mục tiêu giảm phụ thuộc vào nhiên liệu nhập khẩu. Nước này đẩy mạnh đầu tư vào mọi nguồn năng lượng nội địa - từ than, dầu khí cho tới năng lượng tái tạo - đồng thời thúc đẩy sản xuất xe điện và công nghệ xanh để giảm nhu cầu nhập năng lượng hóa thạch về lâu dài.

Hiện Trung Quốc là nhà sản xuất hàng đầu thế giới về nhiều công nghệ then chốt của quá trình chuyển dịch năng lượng, như tấm pin mặt trời, pin lưu trữ và vật liệu đất hiếm. Trung Quốc cũng là quốc gia triển khai năng lượng tái tạo lớn nhất, chiếm hơn 60% tổng công suất mới lắp đặt toàn cầu năm ngoái. Đến cuối năm 2024, tổng công suất điện gió và mặt trời của Trung Quốc đã vượt 1.400 gigawatt - sớm hơn mục tiêu đặt ra tới sáu năm, theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA).

Tuy vậy, Trung Quốc vẫn tiếp tục xây thêm nhà máy nhiệt điện than giá rẻ để bảo đảm nguồn điện và bù đắp tính thất thường của năng lượng tái tạo.

Bắc Kinh đặt mục tiêu đạt trung hòa carbon vào năm 2060 và lượng phát thải có thể đã đạt đỉnh. Chủ tịch Tập Cận Bình cho biết Trung Quốc sẽ cắt giảm khí thải 7-10% vào năm 2035, dù mức này vẫn chưa khớp hoàn toàn với cam kết tại thỏa thuận Paris.

Dù động lực của Trung Quốc phần lớn xuất phát từ lợi ích kinh tế và tham vọng gia tăng ảnh hưởng toàn cầu, tốc độ mở rộng năng lượng tái tạo của nước này vẫn được xem là điểm sáng lớn nhất của câu chuyện khí hậu trong 10 năm qua.

Mỹ tiếp tục bơm nhiên liệu

Một trong những hành động đầu tiên của Tổng thống Donald Trump sau khi nhậm chức nhiệm kỳ hai vào tháng 1/2025 là rút Mỹ khỏi Thỏa thuận Paris.

Dù các chính quyền tương lai có thể đưa Mỹ quay trở lại khuôn khổ thỏa thuận Paris, trữ lượng dầu khí khổng lồ của nước này vẫn sẽ định hình chính sách khí hậu trong nhiều thập kỷ tới.

Hiện Mỹ là nhà khai thác dầu lớn nhất thế giới và cũng là nước xuất khẩu khí tự nhiên hóa lỏng hàng đầu, chiếm khoảng một phần năm nguồn cung toàn cầu đối với cả hai loại nhiên liệu.

Mỹ cũng có tiềm năng lớn về điện mặt trời và điện gió, nhưng tăng trưởng trong lĩnh vực này dự báo sẽ chững lại đáng kể, sau khi ông Trump xóa bỏ hầu hết các chính sách năng lượng sạch của ông Biden. Trong bối cảnh bất ổn về chính sách và quy định, các nhà đầu tư có thể dè dặt trong việc rót vốn vào công nghệ carbon thấp trong nhiều năm tới.

Dù vậy, làn sóng khí đốt giá rẻ tại Mỹ từ năm 2014 đã giúp giảm hơn 20% lượng phát thải liên quan đến năng lượng so với mức đỉnh năm 2007, nhờ thay thế các nhà máy điện than gây ô nhiễm nặng.

Trong thời gian tới, quá trình chuyển dịch năng lượng ở Mỹ nhiều khả năng sẽ diễn ra chậm và biến động theo chính sách - ít nhất cho đến khi lợi ích kinh tế từ việc khai thác nhiên liệu hóa thạch không còn vượt trội so với rủi ro do biến đổi khí hậu.

Châu Âu nhận bài học đắng

Trong nhiều thập kỷ, châu Âu luôn đi đầu trong việc thúc đẩy chuyển đổi năng lượng.

Sau thỏa thuận Paris, Liên minh châu Âu và Anh đặt ra những luật đầy tham vọng để đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, nghĩa là bất kỳ lượng khí thải còn lại nào cũng sẽ được bù đắp bằng các giải pháp dựa trên tự nhiên, hoặc công nghệ.

Nhưng xung đột Nga - Ukraine vào năm 2022 đã làm thay đổi mọi thứ. Các chính phủ châu Âu buộc phải điều chỉnh chiến lược năng lượng mạnh mẽ, sau khi xung đột và các lệnh trừng phạt đi kèm gây ra cú sốc giá cả, ảnh hưởng sâu rộng đến hộ gia đình và doanh nghiệp.

Việc mất đột ngột nguồn cung khí đốt và dầu mỏ từ Nga đã làm chững lại hoạt động công nghiệp và ảnh hưởng nghiêm trọng đến nền kinh tế, buộc một số chính sách khí hậu quan trọng phải được điều chỉnh.

Cuộc khủng hoảng năng lượng đã dạy châu Âu một bài học cay đắng về rủi ro khi phụ thuộc quá nhiều vào một nhà cung cấp duy nhất. Trước 2022, Nga cung cấp 40% nhu cầu khí đốt và gần một phần ba nhu cầu dầu mỏ của châu Âu.

Dù con số này đã giảm nhanh, châu Âu lại thay thế sự phụ thuộc vào Nga bằng phụ thuộc vào Mỹ, hiện cung cấp hơn 60% lượng LNG nhập khẩu của khu vực.

Giống Trung Quốc, châu Âu muốn giảm nhập khẩu năng lượng, nhưng đầu tư mạnh vào năng lượng tái tạo vừa tốn kém vừa tiềm ẩn rủi ro, đặc biệt khi Trung Quốc chiếm ưu thế trong chuỗi cung ứng.

Cùng lúc, tình trạng kinh tế trì trệ và hóa đơn năng lượng cao trở thành vấn đề trọng tâm trong các cuộc tranh luận chính trị nội bộ, với tiếng nói ngày càng mạnh mẽ từ các Đảng cánh hữu kêu gọi cắt giảm, hoặc thậm chí hủy bỏ các chính sách phát thải ròng bằng 0.

Một thập kỷ sau thỏa thuận Paris, Trung Quốc, Mỹ và châu Âu mỗi bên đi theo con đường năng lượng riêng, ưu tiên thực tế chiến lược và kinh tế hơn là tham vọng chung.

Điều này không có nghĩa quá trình chuyển đổi năng lượng dừng lại, nhưng nó sẽ diễn ra với nhịp độ gập ghềnh hơn, phân mảnh hơn và mang nhiều lợi ích riêng, khác xa với hình dung lý tưởng cách đây 10 năm.

Nguồn:Tương lai chuyển dịch năng lượng toàn cầu: Phân mảnh, gián đoạn và kéo dài