Các hồ chứa thủy lợi đang có nhiệm vụ trọng yếu như cung cấp nước cho sản xuất nông nghiệp, công nghiệp, sinh hoạt kết hợp cắt, giảm lũ và phục vụ đa mục tiêu như cấp nước phát điện, tạo không gian phát triển điện mặt trời, nuôi trồng thủy sản, phát triển du lịch…

Tuy nhiên, hệ thống hồ chứa của Việt Nam hiện đang phải đối mặt với hàng loạt thách thức do biến đổi khí hậu và nhiều công trình đã xuống cấp gây ra nguy cơ lớn về mất an toàn. Về mặt pháp lý, các hồ chứa thủy lợi phải được vận hành theo quy trình vận hành được lập, phê duyệt, công bố công khai theo quy định. Tuy nhiên, trên cả nước, hiện mới chỉ có 28% số hồ được lập quy trình vận hành (gồm 213 hồ tràn có cửa van điều tiết và 1.600 hồ mà tràn xả lũ là tràn tự do).

Đáng chú ý, nhiều hồ chứa hiện nay do được xây dựng từ hàng chục năm trước nên đã hư hỏng, cần được cải tạo. Tuy nhiên, bên cạnh đó, một số hồ chứa mặc dù với mới xây dựng nhưng cũng đã bị hư hỏng, sạt lở. Đơn cử như hồ chứa nước Đắk N’Ting được xây dựng tại địa bàn xã Quảng Sơn, huyện Đắk G’long, tỉnh Đắk Nông.

Dự án hồ chứa nước Đắk N’Ting được UBND tỉnh Đắk Nông phê duyệt vào năm 2018, tổng mức đầu tư gần 137 tỷ đồng. Mục tiêu của dự án là tạo nguồn nước tưới cho 680ha cây trồng, tạo nguồn nước sinh hoạt cho khoảng 1.000 hộ dân. Dự án triển khai do Ban Quản lý các dự án đầu tư xây dựng tỉnh Đắk Nông làm chủ đầu tư.

Theo kế hoạch, dự án hồ Đắk N’Ting phải đưa vào sử dụng năm 2023. Tuy nhiên vào, đầu tháng 8/2023, do ảnh hưởng của mưa lớn kéo dài phía sườn đồi nằm bên vai phải tràn xả lũ xuất hiện cung trượt lớn kéo dài hàng trăm mét, hai bên mái, mặt cầu công trình bị nứt vỡ bê tông...

Cụ thể, Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Đắk Nông cho biết, nguyên nhân sự cố sạt trượt hồ chứa nước Đắk N’Ting là do khối trượt trên sườn đồi hướng vào công trình đầu mối. Theo Tổ giám định 1552, khối trượt này nằm cách vai phải công trình khoảng 250 m. Chính lực tác động này là nguyên nhân chính làm biến dạng và hư hỏng một phần kết cấu bê tông và phần đất đắp của đập, dẫn tới sự cố sạt trượt, biến dạng hồ chứa nước Đắk N’ting.

Nhiều điểm sạt trượt, sụt lún tại thân đập của hồ Đắk N’Ting. (Ảnh: MC).

Nguyên nhân hình thành khối trượt là do vùng sạt trượt hội tụ đủ các yếu tố bất lợi như: Hình thái địa hình tích tụ các nguồn nước mặt, thấm nước mạnh. Khi có mưa liên tục, kéo dài sẽ ngậm nước, gây bão hòa, phân lớp địa tầng hướng nghiêng về phía suối Đắk N’Ting từ đó hình thành khung trượt. Năm 2023 tại khu vực sạt lở xuất hiện lượng mưa kỷ lục.

Cụ thể, trong 7 ngày lượng mưa lên đến 394mm lớn hơn lượng mưa bình quân trong cả tháng 7 tại trạm Đắk Nông. Đây là một nguyên nhân chủ yếu gây biến động lớn mực nước ngầm trên mái dốc, làm thay đổi các chỉ tiêu cơ lý của các lớp địa chất gây ra sạt trượt sườn đồi. Ngoài ra, quá trình canh tác tại khu vực sườn đồi này, người dân đã tạo ra các rãnh mương, làm tăng khả năng tập trung nước mặt, từ đó làm gia tăng áp lực nước ngầm và đẩy nhanh quá trình sạt lở…

Ngoài yếu tố thời tiết, hoạt động canh tác tự phát trên đồi đã tạo nhiều rãnh xói. Nước mặt tập trung, ngấm sâu, làm tăng áp lực nước ngầm. Hệ số ổn định mái dốc giảm mạnh. Khối trượt dịch chuyển mạnh về phía công trình, gây phá hoại nặng nề các hạng mục: thân đập, tràn xả lũ, mặt đập.

Sự dịch chuyển của khối trượt tác động trực tiếp đến công trình, gây ra hư hỏng tại tràn xả lũ, đập đất. Đây là nguyên nhân khách quan gây ra sự cố công trình. Hiện đập đất của công trình xuất hiện nhiều khu vực bị nứt, gãy, vỡ. Thân đập có hiện tượng đùn trồi, dịch chuyển cao hơn thiết kế gần 0,5m làm cho đất đắp tại đoạn này bị phá hoại, tách lớp và gây thấm mạnh.