1. Tròn 30 năm trước, tôi từng lặng ngắm cột thác Ialy cao vút, bọt tung trắng xóa giữa một vùng rừng núi hoang vu và say sưa nghe già làng kể truyền thuyết về một cô gái xinh đẹp gắn với tên gọi của dòng thác Ialy hùng vĩ nhất trên dòng sông Sê San. Đó cũng là lúc, dòng Sê San bắt đầu mang một sứ mệnh mới, đánh thức cả vùng đất Tây Nguyên bao la.

Ngày 4-11-1993, Thủ tướng Võ Văn Kiệt phát lệnh khởi công xây dựng Nhà máy Thủy điện Ialy. Sau hơn 7 năm “nếm mật nằm gai” của chủ đầu tư và các đơn vị thi công, ngày 12-5-2000, tổ máy số 1 phát điện. Tôi cũng như những người chứng kiến thời khắc đó đều vỡ òa vì hạnh phúc. “Tây Nguyên sáng rồi!”-ai đó reo lên. Hơn 1 năm sau, tổ máy cuối cùng trong 4 tổ máy của Nhà máy Thủy điện Ialy đã phát điện và hòa lưới điện quốc gia. Sau Ialy, 2 nhà máy thủy điện khác trên dòng sông Sê San thuộc Công ty Thủy điện Ialy là Pleikrông, Sê San 3 đã lần lượt ra đời, nâng tổng công suất thiết kế của 3 nhà máy lên 1.080 MW, sản lượng điện bình quân 5 tỷ 310 triệu kWh/năm.

Ông Đoàn Tiến Cường-Giám đốc Công ty Thủy điện Ialy-cho biết: Sau 22 năm kể từ khi tổ máy số 1 của Nhà máy Thủy điện Ialy phát điện, đến cuối tháng 11-2022, sản lượng điện của 3 nhà máy sản xuất đã cán mốc sản xuất 100 tỷ kWh. Cột mốc được xác lập vừa đúng dịp kỷ niệm 100 năm Ngày sinh cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt-người có vai trò đặc biệt trong việc hình thành và phát triển hệ thống điện quốc gia cũng như đánh thức dòng sông Sê San, nên mang rất nhiều ý nghĩa.

Nhằm phát huy tối đa nguồn thủy năng to lớn của Sê San, đến nay, các chủ đầu tư đã xây dựng và đưa vào hoạt động 7 nhà máy thủy điện lớn nhỏ trên các bậc thang của con sông này, với tổng công suất trên 1.830 MW. Chưa dừng lại đó, ngành điện đang tiếp tục đầu tư mở rộng Nhà máy Thủy điện Ialy thêm 2 tổ máy, công suất mỗi tổ máy 180 MW, nâng tổng công suất nhà máy lên 1.080 MW và tăng thêm điện lượng trung bình 223,6 triệu kWh/năm; tăng khả năng huy động công suất giờ cao điểm mùa khô, tạo thêm 364,9 triệu kWh/năm. Dự kiến, 2 tổ máy sẽ lần lượt phát điện trong năm 2024.

Không chỉ đóng góp rất tích cực vào việc đảm bảo cung cấp điện cho phát triển kinh tế-xã hội, quốc phòng-an ninh của đất nước, các nhà máy thủy điện trên sông Sê San còn làm thay đổi căn bản diện mạo, đời sống người dân Tây Nguyên, đặc biệt là 2 tỉnh Gia Lai và Kon Tum. Mỗi năm, riêng Công ty Thủy điện Ialy đóng góp trên 1.000 tỷ đồng vào ngân sách 2 tỉnh và không ngừng tăng lên. Với khoảng 600 tỷ mỗi năm, Công ty Thủy điện Ialy đóng góp đến 25% ngân sách của tỉnh Kon Tum. Ngoài ra, Công ty còn đóng góp xây dựng cơ sở hạ tầng, đặc biệt giao thông, tạo điều kiện thuận lợi cho việc đi lại của người dân; xây dựng các khu tái định cư ở nông thôn, chuyển đổi nghề nghiệp, tạo việc làm, góp phần xây dựng nông thôn mới ở địa phương.

2. Tôi trở lại thăm Ialy vào những ngày cuối năm 2022. Con đường từ quốc lộ 14 dẫn vào nhà máy dài hơn 20 km phẳng lỳ. Hai bên đường giờ đây là những xóm làng trù phú, nhà cửa khang trang và những vườn cây trái sum suê, trải rộng ngút tầm mắt.

Các công trình thủy điện là tác nhân và là động lực để hình thành những khu dân cư, đô thị mới quanh vùng, thu hút các nhà đầu tư và thị trấn Ia Ly (huyện Chư Păh) là một điển hình. Thị trấn được hình thành cùng với quá trình xây dựng công trình thủy điện Ialy, đến nay đã 20 năm. Anh Rơ Châm Vân-Chủ tịch UBND thị trấn-cho biết: Thị trấn có khoảng 1.700 hộ/7.000 khẩu. Ngoài đồng bào Jrai còn có cư dân từ nhiều nơi khác đến sinh sống, đầu tư làm ăn lâu dài, phát triển kinh tế, trồng cà phê, cao su và các loại cây ăn quả, chăn nuôi gia súc, gia cầm cả ở quy mô trang trại lẫn hộ gia đình. Thu nhập bình quân đầu người đạt 60 triệu đồng/năm. Cơ sở hạ tầng được đầu tư đồng bộ; nhà cửa khang trang, hiện còn chưa đến 1% hộ có nhà dột nát và dưới 0,4% hộ nghèo. Trạm y tế, trường học các cấp đều đạt chuẩn quốc gia, 100% trẻ em trong độ tuổi được đến trường, 86% người dân tham gia bảo hiểm y tế tự nguyện…

Ở phía bên kia lòng hồ thủy điện Ialy là các địa phương thuộc tỉnh Kon Tum. Tôi vẫn nhớ như in những ngày triển khai việc giải phóng lòng hồ, tái định canh định cư, người dân và cả chính quyền địa phương không khỏi lo lắng cuộc sống bị xáo trộn bởi sự thay đổi môi trường, phong tục tập quán sinh hoạt, canh tác... Bây giờ trở lại, tôi nhận ra nỗi lo lắng xưa kia đã tan biến từ lâu bởi cuộc sống người dân vùng dự án đã sớm ổn định và từng ngày thay da đổi thịt.

Hàng trăm ngôi nhà sàn, mái ngói ở làng Chờ, làng Chứ (xã Ia Ly, huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum) là nơi dừng chân lập nghiệp của các hộ gia đình người Jrai, Bahnar... Hai thập niên qua, bà con đã từ bỏ tập quán du canh du cư, đốt rừng làm rẫy để hòa vào cuộc sống mới với phương thức sản xuất, canh tác khoa học đem lại hiệu quả cao. Nhờ có nguồn nước phong phú từ lòng hồ, sản xuất nông nghiệp như trồng cà phê và các loại cây ăn quả, nuôi trồng và đánh bắt thủy sản ở lòng hồ được phát triển, đời sống người dân địa phương nhờ đó được ổn định và nâng cao.

3. Trong số các nhà máy thủy điện nằm kế tiếp nhau trên bậc thang Sê San, Ialy là lớn nhất với công suất 720 MW. Với diện tích trên 12.000 ha mặt nước và trữ lượng trên 2 tỷ m3 nước, lòng hồ thủy điện IaLy đóng vai trò đa mục tiêu, vừa sản xuất điện, vừa điều tiết thủy văn mùa mưa lũ và cung cấp nước cho hạ du mùa khô.

Ngoài ra, Sê San còn mang đến tiềm năng du lịch to lớn. Nhà máy Thủy điện Ialy trở thành một điểm tham quan nổi tiếng và luôn đứng ở top đầu danh sách những điểm đến hấp dẫn nhất của tỉnh Gia Lai, cùng với Biển Hồ, núi lửa Chư Đang Ya… Ông Hà Cao Đông-một cán bộ của Công ty Thủy điện Ialy-cho biết: Từ năm 2003, Nhà máy đã mở cửa đón khách tham quan và ngày càng nhiều khách đến từ khắp nơi. Trong 5 năm gần đây, trung bình mỗi năm đón gần 30.000 lượt khách.

Sông Sê San với điểm nhấn lòng hồ thủy điện, mặc nhiên trở thành điểm đến của đông đảo du khách với những trải nghiệm đáng nhớ. Không gì thi vị bằng lướt thuyền trên mặt nước trong xanh, vừa ngắm hoàng hôn với những cơn gió mát lành, vừa thưởng thức những sản vật, hương vị các món ăn từ chính dòng nước Sê San đem đến.

Nguồn: Sê San thức giấc