Đốt rác phát điện (hay điện rác) là quá trình chuyển đổi rác thải hoặc các chất thải không còn sử dụng thành năng lượng điện bằng phương pháp đốt thành nhiệt năng. Các nhà máy điện rác, còn được gọi là các nhà máy đốt rác phát điện, hoạt động bằng cách đốt rác đưa vào trong nhiệt độ cao, nhiệt sinh ra từ quá trình này sẽ được chuyển đổi thành năng lượng điện, hòa vào lưới điện để cung cấp cho các hoạt động khác.

Quá trình điện rác có thể giúp sử lý rác thải một cách hiệu quả, tái sử dụng chất thải để tạo ra năng lượng quay trở lại các hoạt động sống. Đây là một trong những nguồn cung năng lượng quan trọng tại những quốc gia đang phát triển. Tuy rằng đây là quy trình đòi hỏi tính kĩ thuật phức tạp và quản lý chặt chẽ, đảm bảo trong quá trình đốt rác không gây ra các tác động tiêu cực ra ngoài môi trường bằng cách kiểm soát khí thải và chất thải cố định.

Việt Nam hiện đang nằm trong số 20 quốc gia có lượng rác thải lớn nhất thế giới và cao hơn mức trung bình, do việc quản lý và xử lý rác còn hạn chế. Theo ước tính, trung bình mỗi người Việt thải ra 1,2kg/ngày (tương ứng gần 70.000 tấn rác thải/năm). Và hiện nay, có tới trên 70% lượng rác thải tại Việt Nam đang được xử lý chủ yếu bằng công nghệ chôn lấp, chỉ có 13% rác được đốt cháy để thu hồi năng lượng. Việc chôn lấp rác đang ngày càng khó khăn khi quỹ đất dùng cho việc này ngày một thu hẹp.

Theo thống kê của Cục Kiểm soát ô nhiễm môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường, Việt Nam hiện có 15 nhà máy đốt rác phát điện đang được triển khai xây dựng, trong đó đã có một số nhà máy chính thức phát điện. Điển hình như Nhà máy điện rác Sóc Sơn, Hà Nội với công suất 1000 tấn/lò/ngày; một ngày nhà máy tiếp nhận 5.000 tấn rác, công suất phát điện là 90MW; dự án Nhà máy điện rác Vĩnh Tân, tỉnh Bình Thuận, với công suất 600 tấn rác/ngày, công suất phát điện 30 MW; dự án Nhà máy điện rác Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ, với công suất 500 tấn rác/ngày, công suất phát điện 25 MW; dự án Nhà máy điện rác Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh, với công suất mỗi nhà máy là 1.000 tấn rác/ngày, công suất phát điện 50 MW.

Xử lý rác tại Nhà máy điện rác Sóc Sơn (Hà Nội). Ảnh: TN.

Nhà máy Điện rác Sóc Sơn (Hà Nội) được xem là nhà máy điện rác lớn nhất Việt Nam và đứng thứ hai thế giới, sau Nhà máy điện rác Thâm Quyến (Trung Quốc). Nhà máy có 16 cửa đổ rác, mỗi cửa phù hợp với từng loại xe đổ rác của Việt Nam. Tháng 11/2023, Nhà máy Điện rác Sóc Sơn vận hành, hoà lưới điện quốc gia, hiện 5 lò đốt rác của nhà máy đang xử lý từ khoảng 5.000 tấn/ngày, công suất phát điện tối đa đạt 90MW... đã góp phần giải quyết hơn 70% lượng rác phát sinh ở Hà Nội; đồng thời, giảm áp lực việc mở rộng các khu chôn lấp rác ở 2 khu liên hợp xử lý chất thải rắn Nam Sơn (huyện Sóc Sơn) và Khu xử lý chất thải rắn Xuân Sơn (huyện Ba Vì - thị xã Sơn Tây).

Từ khi vận hành đến nay, Nhà máy Điện rác Sóc Sơn đã tiếp nhận và xử lý hơn 1,2 triệu tấn chất thải rắn sinh hoạt và 245.000 m3 nước rỉ rác, bảo đảm các quy định về bảo vệ môi trường; góp phần hạn chế đến mức thấp nhất nguy cơ xảy ra sự cố môi trường do ùn ứ rác thải sinh hoạt trên địa bàn Hà Nội và lượng nước rỉ rác phát sinh do phải chôn lấp.

Ngoài ra, Nhà máy Xử lý chất thải rắn phát điện Cần Thơ có diện tích 5,3ha được đặt tại xã Trường Xuân, huyện Thới Lai (Cần Thơ) bắt đầu tiếp nhận và xử lý rác từ tháng 10/2018. Trung bình mỗi ngày, nhà máy tiếp nhận khoảng 515 tấn rác, quá trình đốt rác tạo ra gần 179 triệu kWh điện và hòa vào lưới điện quốc gia. Trong khi đó, Nhà máy Điện rác Phú Sơn được xây dựng từ cuối năm 2021 trên diện tích khoảng 11,2ha tại TX.Hương Thủy (Thừa Thiên Huế), với tổng vốn đầu tư hơn 1.694 tỷ đồng. Đến tháng 1/2024, nhà máy bắt đầu hoạt động thử nghiệm và xử lý khoảng hơn 500 tấn rác/ngày (chiếm gần 90% lượng rác thải sinh hoạt trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế) bằng công nghệ đốt phát điện thay cho công nghệ chôn lấp với công suất phát điện 10,5MW theo hợp đồng mua bán điện với Tập đoàn Điện lực Việt Nam.

Trước thách thức về ô nhiễm môi trường từ chất thải rắn sinh hoạt tăng cao, khoảng 1.150 tấn rác thải/ngày, đêm và tăng 7-10% mỗi năm; cùng với hàng trăm tấn rác thải công nghiệp phát sinh hàng ngày, Bắc Ninh đã chủ động đi trước một bước trong chiến lược phát triển chung của tỉnh, bằng việc xây dựng Đề án tổng thể bảo vệ môi trường tỉnh giai đoạn 2019-2025, huy động cả hệ thống chính trị vào cuộc, với quyết tâm không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng kinh tế. Một trong những giải pháp căn cơ nhất trong việc xử lý rác thải là đầu tư, xây dựng Nhà máy xử lý rác công nghệ cao phát năng lượng.

Chủ trương đó đã thành hiện thực, trong năm 2024 này, với 4 Nhà máy điện rác đồng loạt hoạt động sẽ xử lý triệt để chất thải sinh hoạt trên địa bàn tỉnh và một phần chất thải công nghiệp. Theo mục tiêu của tỉnh, đến năm 2025, các lò đốt chất thải rắn sinh hoạt công suất nhỏ và trung bình sẽ dừng hoạt động, bảo đảm 100% chất thải rắn sinh hoạt được xử lý bằng công nghệ đốt rác phát điện. Sở Tài nguyên và Môi trường tham mưu tỉnh UBND tỉnh ban hành Kế hoạch thu gom, vận chuyển và xử lý chất thải sinh hoạt trên địa bàn tỉnh theo phương án phân bổ đồng đều lượng chất thải rắn sinh hoạt ở các địa phương về 4 Nhà máy đốt rác phát điện để xử lý.

Nhiều địa phương trên cả nước đang đẩy mạnh nghiên cứu, ứng dụng công nghệ xử lý rác thải phù hợp với hiện trạng chất thải trên địa bàn.

Mới đây, tỉnh Quảng Ngãi đang xem xét phê duyệt chủ trương đầu tư xây dựng nhà máy xử lý rác thải kết hợp phát điện tại Khu đô thị, công nghiệp, dịch vụ Tịnh Phong, với tổng vốn đầu tư xấp xỉ 1.800 tỷ đồng. Hiện nay, công nghệ đốt chất thải để tạo ra điện ngày càng được áp dụng rộng rãi do có một số ưu điểm nổi bật so với các công nghệ khác, như giảm được 90 - 95% thể tích và khối lượng chất thải; có thể tận dụng nhiệt; giảm phát thải khí nhà kính so với biện pháp chôn lấp; giảm thiểu ô nhiễm nước, mùi hôi... Vì vậy, nhiều địa phương trong cả nước đã áp dụng công nghệ đốt rác phát điện và mang lại hiệu quả nhất định.

Việc đầu tư xây dựng nhà máy xử lý rác thải kết hợp phát điện là hết sức cần thiết, nhằm giải quyết vấn đề xử lý rác thải dài hạn trên địa bàn tỉnh. Lãnh đạo UBND tỉnh yêu cầu quá trình xem xét, chấp thuận chủ trương đầu tư đối với dự án phải chặt chẽ, công khai, minh bạch, đảm bảo các quy định pháp luật. Trong đó, việc lựa chọn công nghệ xử lý là tiêu chí hàng đầu. Vì vậy, trong hồ sơ mời thầu lựa chọn nhà đầu tư phải đưa ra tiêu chí công nghệ của nhà máy xử lý rác thải kết hợp phát điện tại Khu đô thị, công nghiệp, dịch vụ Tịnh Phong phải bằng hoặc hơn các nhà máy mà tỉnh đã tham quan, học tập.

Dự án Nhà máy xử lý rác kết hợp phát điện dự kiến xây dựng tại thôn Thế Lợi, xã Tịnh Phong (Sơn Tịnh), trên diện tích hơn 16,5ha, thuộc quy hoạch Khu liên hợp xử lý chất thải tổng hợp Dung Quất được phê duyệt trong Quy hoạch phân khu xây dựng tỷ lệ 1/2000 Khu đô thị, công nghiệp, dịch vụ Tịnh Phong đã được UBND tỉnh phê duyệt năm 2023.

Ngoài các nhà máy điện rác lớn, cả nước cũng có khoảng 1.712 cơ sở xử lý chất thải rắn sinh hoạt, bao gồm 467 lò đốt chất thải rắn sinh hoạt, 38 dây chuyền sản xuất phân compost. Còn lại có khoảng 1.207 bãi chôn lấp chất thải rắn sinh hoạt. Tuy nhiên, theo Cục Kiểm soát ô nhiễm môi trường, Bộ Tài nguyên và Môi trường, phần lớn các bãi chôn lấp rác thải trên đều không hợp vệ sinh. Do vậy, việc nghiên cứu triển khai công nghệ xử lý rác thải phù hợp với từng địa phương được nhấn mạnh là nhiệm vụ quan trọng trong thời gian tới để xử lý hiệu quả rác thải, ngăn ngừa tình trạng ô nhiễm môi trường.

Nguồn: Ưu tiên xử lý rác thải bằng công nghệ đốt phát điện