Việt Nam có đường bờ biển dài 3.260km, diện tích vùng nội thủy và lãnh hải rộng 226.000km2, vùng đặc quyền kinh tế hơn 1.000.000km2, khoảng 4.000 hòn đảo lớn nhỏ. Theo đó, vùng biển ven bờ là nơi quần tụ đa dạng hệ sinh thái, nơi sinh cư của hơn chục ngàn loài sinh vật biển và là bãi giống, bãi đẻ quan trọng của nhiều loài thủy, hải sản. Nghề cá ven bờ đóng một vai trò hết sức quan trọng trong sinh kế của cộng đồng ngư dân ven biển, nhất là những ngư dân nghèo, với 88% tổng số lao động đánh bắt, nuôi trồng hải sản.

Theo báo cáo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, nước ta quy hoạch khoảng 173 cảng/bến cá và khu neo đậu tránh trú bão. Các cảng/bến cá và khu neo đậu tránh trú bão phân bố ở tất cả các tỉnh/thành phố trung ương ở ven biển, ở các cửa sông, ven vịnh biển ra đến các đảo, bao gồm huyện đảo Trường Sa. Các cảng cá được chia ra thành 3 loại: I, II, III có mức đầu tư khác nhau và đều do các địa phương ven biển quản lý trực tiếp thông qua Ban quản lý cảng/bến và bằng nguồn đầu tư ngân sách của Nhà nước, chủ yếu vào: Hạ tầng, trang thiết bị, bộ máy quản lý, bảo vệ môi trường, an toàn, an ninh,...

Theo Cục Thuỷ sản, năm 2023 kinh tế thế giới phục hồi chậm hơn so với dự báo, lạm phát ở nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ, người dân các nước thắt chặt chi tiêu, nhu cầu tiêu dùng toàn cầu giảm mạnh trong đó có sản phẩm thủy sản dẫn đến những khó khăn trong hoạt động xuất khẩu thủy sản. Nhưng ngành thủy sản dự báo vẫn đóng góp tổng sản lượng thủy sản đạt 9,27 triệu tấn, tăng 2,7% so với cùng kỳ năm 2022 (9 triệu tấn), xuất khẩu thủy sản dự báo ước đạt từ 9 đến 10 tỷ USD. Ngành thuỷ sản và nghề cá biển (khai thác thủy sản, nuôi trồng thủy sản, dịch vụ hậu cần nghề cá) đã có những đóng góp quan trọng cho nền kinh tế quốc dân, nâng cao thị phần xuất khẩu, và góp phần bảo vệ an ninh, chủ quyền biển đảo của đất nước.

Thông qua tổ đồng quản lý nghề cá ven bờ, cộng đồng ngư dân đã tích cực tham gia cùng chính quyền địa phương trong công tác bảo vệ nguồn lợi thủy sản. Ảnh: LD.

Tuy nhiên, bên cạnh những đóng góp tích cực, khai thác thủy sản nước ta cũng đang đối diện với những khó khăn, thách thức trên con đường phát triển một nghề cá bền vững và có trách nhiệm trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, thách thức về môi trường và an ninh biển. Hiện nay, biển đối khí hậu, ô nhiễm môi trường biển, khai thác thiếu bền vững, “thẻ vàng” của Uỷ ban Châu Âu (EC) là những trở ngại làm hạn chế sức cạnh tranh của ngành hàng thủy sản Việt Nam trên thế giới, cũng như bảo đảm bền vững các hệ sinh thái biển phục vụ cho cuộc sống của hàng triệu người dân địa phương.

Hạ tầng cảng cá và khu neo đậu tránh trú bão mặc dù đã được quan tâm đầu tư, nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển của ngành thủy sản, công tác duy tu, bảo trì chưa được địa phương quan tâm, bố trí kinh phí thực hiện theo quy định. Chưa có mô hình hợp tác công tư, cơ chế khuyến khích sự tham gia, phối hợp quản trị cảng cá đối với các cộng đồng ngư dân đánh cá, nậu vựa và doanh nghiệp tư nhân, các hội đoàn vào quá trình quản lý các cảng bến cá.

Cùng với việc triển khai đồng bộ các giải pháp để hướng đến mục tiêu khai thác, phát triển nguồn lợi thủy sản bền vững, việc thực hiện đồng quản lý trong bảo vệ nguồn lợi thủy sản là hướng đi đúng trong quá trình tìm kiếm phương thức quản lý bền vững, hiệu quả cho ngành thủy sản nước ta. Đối với ngành thủy sản, đây có thể được coi là một nhiệm vụ quan trọng trong tổ chức lại sản xuất, bảo vệ nguồn lợi; đẩy mạnh xã hội hóa, thu hút các tổ chức xã hội và cộng đồng ngư dân tham gia khai thác, sử dụng và bảo vệ nguồn lợi bền vững, hiệu quả; góp phần cải thiện sinh kế, tạo việc làm, tăng thu nhập, nâng cao mức sống cho cộng đồng ngư dân.

Luật Thủy sản năm 2017 quy định cơ chế đồng quản lý thủy sản. Theo đó, đồng quản lý nhằm mục tiêu thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng ngư dân địa phương trong công tác quản lý, giám sát và bảo vệ các khu vực biển được giao quyền khai thác, sử dụng để nâng cao chất lượng nguồn lợi thủy sản và đời sống người dân. Đồng quản lý góp phần thúc đẩy tự chủ và đóng góp tích cực của cộng đồng người làm nghề khai thác thủy sản bền vững, góp phần bảo vệ và sử dụng hợp lý nguồn lợi thủy sản.

Theo thống kê chưa đầy đủ, hiện cả nước có hơn 230 mô hình đồng quản lý trong nghề cá được triển khai trên cả nước. Trong đó, trên 200 mô hình đồng quản lý trong lĩnh vực thủy sản được hình thành trước giai đoạn trước Luật Thủy sản (năm 2017). Cụ thể, giai đoạn 2013 - 2016 có 97 tổ đồng quản lý nghề cá ven bờ được thành lập tại 25 huyện và 8 tỉnh, với hơn 13.000 ngư dân tham gia. Sau năm 2017, thực hiện Luật Thủy sản có 27 tổ chức cộng đồng được công nhận và giao quyền quản lý trong bảo vệ nguồn lợi thủy sản theo quy định pháp luật, với khoảng gần 2.100 ngư dân tham gia đồng quản lý trên diện tích 117.000ha tại 9 tỉnh, thành phố trên cả nước.

Theo đánh giá của Hội Thủy sản Việt Nam, nếu không duy trì được nguồn lợi thủy sản và không bảo vệ được môi trường sống thì sẽ không có nghề cá bền vững và ngư dân sẽ tiếp tục nghèo khó. Nhà nước cần sớm ban hành chính sách giải quyết đồng bộ 3 vấn đề: ngư dân, ngư nghiệp và ngư trường, có thể gọi là “tam ngư” thì mới phát huy được sức mạnh của ngư dân và nghề cá trong tương lai, bảo vệ được ngư trường và chủ quyền vùng biển của Tổ quốc.

Theo đánh giá của các chuyên gia, hoạt động của các tổ chức cộng đồng về cơ bản vẫn dựa trên tinh thần tự nguyện; chưa thu hút được sự quan tâm, tham gia đông đảo của các cộng đồng dân cư, hầu hết còn dựa vào nhóm hạt nhân là chính. Tính bền vững trong hoạt động của các tổ chức cộng đồng chưa ngang tầm và chưa cao… nguồn lợi thủy sản đang tiếp tục suy giảm nhưng nhận thức chưa ngang tầm; công tác quản lý vĩ mô và ở các cấp chưa đồng bộ và thống nhất; việc tổng kết pháp lý và thực tiễn một cách xứng tầm và toàn diện vẫn đang bỏ ngỏ.

Các đại phương tiếp tục nâng cao công tác tuyên truyền, phổ biến về vai trò, tầm quan trọng và kiến thức pháp luật đồng quản lý trong bảo vệ nguồn lợi thủy sản đến các cấp chính quyền, người dân, các bên hưởng lợi.

Trước thực trạng trên, nhằm tăng tính bền vững, phát huy hiệu quả hoạt động của các tổ chức cộng đồng đã được công nhận và giao quyền; cũng như tiếp tục phát triển nhân rộng đồng quản lý trong bảo vệ nguồn lợi thủy sản, có thể triển khai các giải pháp: Tiếp tục nâng cao công tác tuyên truyền, phổ biến về vai trò, tầm quan trọng và kiến thức pháp luật đồng quản lý trong bảo vệ nguồn lợi thủy sản đến các cấp chính quyền, người dân, các bên hưởng lợi. Trước mắt, ấn hành sổ tay hướng dẫn về lập kế hoạch tài chính bền vững, về phương án chuyển đổi nghề nghiệp và dự báo về triển khai các mô hình sinh kế gắn với tạo dựng nguồn quỹ từ giá trị nguồn lợi thủy sản trong vùng biển đồng quản lý.

Tăng cường chỉ đạo, hướng dẫn, hỗ trợ UBND các cấp, người dân tiếp cận giao quyền và tổ chức thực hiện đồng quản lý trong bảo vệ nguồn lợi thủy sản; gắn với xây dựng kế hoạch, bố trí kinh phí cho hoạt động tổ chức thực hiện ở các cấp, lồng ghép các chương trình mục tiêu quốc gia. Đồng thời, nghiên cứu hoàn thiện hệ chính sách, khung pháp lý thực hiện để tạo sự công bằng cho người dân, các tổ chức cộng đồng tham gia đồng quản lý, giao trách nhiệm phải đi đôi với lợi ích cụ thể.

Đồng thời, quy định về trách nhiệm của những người hưởng lợi trong và ngoài vùng đồng quản lý. đổi mới cơ chế phối hợp đồng quản lý giữa chính quyền các cấp, tổ chức cộng đồng và các bên liên quan theo hướng gắn với xác lập căn cứ cơ sở pháp lý rõ ràng để xây dựng kế hoạch dự toán ngân sách hàng năm cho các cơ quan, đơn vị, tổ chức, chính quyền địa phương tham gia hoạt động đồng quản lý. Thành lập đội ngũ hướng dẫn, hỗ trợ từ Trung ương đến địa phương. Xây dựng chương trình và tổ chức các lớp đào tạo, tập huấn nâng cao năng lực cho các bên liên quan ở cấp cơ sở, cộng đồng người dân tham gia.

Bên cạnh đó, cần ban hành chính sách hỗ trợ phát triển đồng quản lý; quy định, hướng dẫn áp dụng đối với phí bảo vệ nguồn lợi thủy sản trong lĩnh vực đồng quản lý, tiến tới thành lập Quỹ bảo vệ và phát triển nguồn lợi thủy sản, Quỹ cộng đồng từ cấp Trung ương đến địa phương. Kết nối, huy động sự tham gia của doanh nghiệp, nhà khoa học, nhà quản lý cùng tổ chức cộng đồng trong tổ chức các mô hình sinh kế theo hướng kết nối liên kết khép kín theo chuỗi các hoạt động từ bảo vệ bảo tồn, khai thác, nuôi trồng thủy sản, thu mua, chế biến, cung cấp thực phẩm và sản phẩm dịch vụ, du lịch gắn với việc ban hành các cơ chế đặc thù, chính sách hỗ trợ để thực hiện đồng bộ và thống nhất. Chú trọng hỗ trợ xây dựng thương hiệu sản phẩm, chứng nhận MSC cho nghề cá tại các khu vực đồng quản lý.

Bộ NN&PTNT cho rằng, đồng quản lý nhằm thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng ngư dân địa phương trong công tác quản lý, giám sát và bảo vệ các khu vực biển được giao quyền khai thác, sử dụng để nâng cao chất lượng nguồn lợi thủy sản và đời sống người dân. Bộ trưởng yêu cầu tăng cường hơn nữa cơ chế vận hành hiệu quả, với sự đóng góp về kỹ thuật và tài chính từ các cơ quan nhà nước lẫn khối tư nhân tại địa phương để tiếp tục mang lại những kết quả hữu hình, góp phần phát triển nghề cá lớn mạnh dựa vào sức dân, có trách nhiệm với các cam kết quốc tế và với các thế hệ mai sau. Để phát huy vai trò của đồng quản lý, Bộ trưởng Bộ NN&PTNT đề nghị lấy năm 2024 là năm cộng đồng đồng quản lý đối với nghề cá Việt Nam.

Nguồn:Nhân rộng mô hình đồng quản lý, bảo vệ nguồn lợi thủy sản