Từ khóa: Vai trò; dân chủ; mục tiêu; dân giàu; nước mạnh; công bằng; văn minh.

1. Khái niệm dân chủ ở Việt Nam

Mỗi một hình thái kinh tế – xã hội sẽ có một cách định nghĩa khác nhau về dân chủ. Ở Việt Nam, hiểu một cách chung nhất thì “Dân chủ” là một hình thức tổ chức thiết chế chính trị của xã hội căn cứ vào việc khẳng định toàn bộ quyền lực thuộc về Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân, thực hiện hoặc thông qua người đại diện do Nhân dân bầu ra, thừa nhận nguyên tắc bình đẳng, tự do và quyền con người. Dân chủ xã hội chủ nghĩa là dân chủ của đại đa số Nhân dân, gắn với quyền dân chủ của Nhân dân trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, được pháp luật bảo đảm dưới sự lãnh đạo của Đảng; là hình thức thể hiện quyền tự do, bình đẳng của công dân, xác định Nhân dân là chủ thể của quyền lực. Dân chủ xã hội chủ nghĩa là bản chất của chế độ, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển đất nước. Dân chủ được đề cập trực tiếp trong Hiến pháp năm 2013: “…Nhân dân Việt Nam xây dựng, thi hành và bảo vệ Hiến pháp này vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” đã thể hiện rõ trách nhiệm của Nhân dân trong việc xây dựng, thi hành và bảo vệ Hiến pháp. Điều 2 Hiến pháp năm 2013 quy định: “1. Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. 2. Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Nhân dân làm chủ; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về Nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức” đã thể nhất quán quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về đề cao quyền làm chủ của Nhân dân trong Hiến pháp, đồng thời thể hiện đất nước Việt Nam là do chính Nhân dân làm chủ, Nhân dân là chủ thể quan trọng trong xây dựng và bảo vệ đất nước.

2. Mục tiêu dân chủ của chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

Ngày 02/9/1945, ngay sau Cách mạng tháng Tám thành công, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tên nước sau đó được Quốc hội (khóa I) xác nhận trong bản Hiến pháp đầu tiên (Hiến pháp năm 1946). Tên gọi này thể hiện chế độ của Nhà nước ta là chế độ dân chủ – chế độ do Nhân dân làm chủ, mọi việc do toàn dân phúc quyết và hệ thống pháp luật cũng do những đại diện của Nhân dân bầu ra và ban hành.

Như vậy, ngay từ khi thành lập nước, dân chủ đã trở thành vấn đề ưu tiên hàng đầu, là mục tiêu phấn đấu của nhà nước cách mạng Việt Nam. Dân chủ được Chủ tịch Hồ Chí Minh coi là mục tiêu của chủ nghĩa xã hội, khẳng định: “Chế độ ta là chế độ dân chủ”; “Nước ta là nước dân chủ. Bao nhiêu lợi ích đều vì dân. Bao nhiêu quyền hạn đều của dân. Công việc đổi mới, xây dựng là trách nhiệm của dân. Sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc là công việc của dân. Chính quyền từ xã đến Chính phủ trung ương do dân cử ra. Đoàn thể từ Trung ương đến xã do dân tổ chức nên. Nói tóm lại, quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân”¹.

Qua các kỳ đại hội, Đảng Cộng sản Việt Nam ngày càng nhận thức sâu sắc và cụ thể hơn về dân chủ và thực hành dân chủ. Đại hội IV của Đảng (năm 1976) khẳng định: “Để đưa cách mạng xã hội chủ nghĩa đến toàn thắng, một trong những điều kiện tiên quyết là thực hiện và không ngừng phát huy quyền làm chủ tập thể của nhân dân lao động”². Các đại hội tiếp theo của Đảng đều có những quan điểm sâu sắc về dân chủ và quyền làm chủ của Nhân dân.

Tại Đại hội X (năm 2006), lần đầu tiên Đảng đưa ra đặc trưng có tính chất tổng quát, với tư cách là hệ mục tiêu của chủ nghĩa xã hội ở nước ta: “dân giàu, nước mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh”³. Đến Đại hội XI (năm 2011), Đảng có sự điều chỉnh, đưa cụm từ “dân chủ” lên trước “công bằng” thành “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”⁴. Đến Đại hội XII (năm 2016) khẳng định: “Tiếp tục phát huy dân chủ xã hội xã hội chủ nghĩa, bảo đảm tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Mọi đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước phải xuất phát từ nguyện vọng, quyền và lợi ích chính đáng của nhân dân, được nhân dân tham gia ý kiến”⁵, trong đó dân chủ phải được thực hiện đầy đủ, nghiêm túc trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Đại hội XIII (năm 2021) tiếp tục khẳng định: “Đảng và Nhà nước ban hành đường lối, chủ trương, chính sách, pháp luật tạo nền tảng chính trị, pháp lý, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền làm chủ của nhân dân. Đề cao vai trò chủ thể, vị trí trung tâm toàn bộ quá trình xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”⁶.Như vậy, dân chủ là thành tố quan trọng của hệ mục tiêu tổng quát của chủ nghĩa xã hội Việt Nam: “Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.

3. Tiếp tục phát huy vai trò của dân chủ trong hệ mục tiêu của chủ nghĩa xã hội Việt Nam

Trong 5 thành tố tạo nên hệ mục tiêu của chủ nghĩa xã hội ở nước ta, thành tố dân chủ có một vai trò quan trọng, tác động các thành tố còn lại. Dân chủ là mục tiêu và động lực để hiện thực hóa mục tiêu “dân giàu, nước mạnh”. Dân có giàu thì nước mới mạnh và nước mạnh sẽ tạo điều kiện cho dân giàu có một cách chính đáng. Nhưng muốn “Dân giàu”, “nước mạnh” thì phải phát huy được dân chủ. Vì vậy, “Dân chủ” là động lực thúc đẩy sự giàu có của người dân, sự phồn thịnh của quốc gia. Nó tạo ra một môi trường chính trị và kinh tế ổn định, khuyến khích sự đổi mới và đầu tư, đồng thời giảm thiểu bất bình đẳng và tăng cường sự tham gia của người dân vào đời sống kinh tế – xã hội.

Đảng đã xác định, muốn đạt được mục tiêu “dân giàu, nước mạnh” thì chủ thể, lực lượng đóng góp chính là Nhân dân; do vậy, phải phát huy sức mạnh của Nhân dân và dân chủ phải được coi là thành tố tiên quyết. Thực tiễn chứng minh, đã có nhiều văn bản tạo cơ sở pháp lý phát huy quyền làm chủ của các tầng lớp nhân dân được Quốc hội thông qua, như: Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Luật Công đoàn, Luật Thanh niên, Luật Trưng cầu ý dân… Những quy định bảo đảm dân chủ về quyền và nghĩa vụ, lợi ích, trách nhiệm của các chủ thể trong xã hội được luật hóa cụ thể hơn và từng bước thực hiện có kết quả; nhiều chủ trương, biện pháp đã phát huy vai trò tích cực, chủ động của Nhân dân, đẩy mạnh quá trình dân chủ hóa xã hội, như: Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Pháp lệnh Thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn năm 2007 và trở thành Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022; Chính phủ ban hành Nghị định số 04/NĐ/CP ngày 24/01/2013 về thực hiện dân chủ trong hoạt động cơ quan hành chính nhà nước và đơn vị sự nghiệp công lập và Nghị định số 60/NĐ-CP ngày 19/6/2013 quy định chi tiết khoản 3 Điều 63 của Bộ luật Lao động về thực hiện Quy chế Dân chủ ở cơ sở tại nơi làm việc;… đã góp phần tích cực vào quá trình phát huy quyền làm chủ của Nhân dân.

Trên lĩnh vực kinh tế, có thể thấy, nền kinh tế thị trường định hướng XHCN luôn thừa nhận, tôn trọng nhiều thành phần kinh tế, nhiều hình thức sở hữu, nhiều hình thức phân phối; thừa nhận và tôn trọng tính đa dạng về lợi ích của các giai cấp, tầng lớp, các tập đoàn, nhóm và cá nhân người lao động trong xã hội. Nhờ đó, đã phát huy được quyền tự do, tự chủ trong sản xuất – kinh doanh của cá nhân, tập thể lao động, các đơn vị kinh tế, các doanh nghiệp được thực hiện ngày càng tốt hơn. Các chủ thể kinh tế được giải phóng khỏi sự ràng buộc của các cơ chế không hợp lý, phát huy được quyền làm chủ và tính năng động, sáng tạo trong sản xuất – kinh doanh, trong hội nhập kinh tế quốc tế. Người dân có điều kiện tạo việc làm, tìm kiếm việc làm, tăng thu nhập, lựa chọn cơ hội học tập, lập nghiệp, tạo ra động lực to lớn để mọi người sáng tạo và phát triển kinh tế vì lợi ích của chính mình và tích cực đóng góp cho xã hội.

Dân chủ ở nước ta đã tạo ra môi trường kinh tế, pháp lý thuận lợi: thừa nhận, tôn trọng, bảo vệ quyền sở hữu của tất cả mọi người và quyền tự do sản xuất – kinh doanh; chống độc quyền, dỡ bỏ rào cản và những phân biệt đối xử giữa các thành phần kinh tế, bảo đảm cho các thành phần kinh tế đều bình đẳng trước pháp luật. Chính quá trình dân chủ hóa đã tạo nên động lực to lớn, giải phóng lực lượng sản xuất, phát huy các tiềm năng, nội lực của đất nước, vực dậy nền kinh tế, đưa nền kinh tế của nước ta có bước phát triển kinh tế mạnh mẽ, được cộng đồng quốc tế đánh giá cao. Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, GDP của Việt Nam năm 2023 đạt 430 tỷ USD, tăng khoảng 5,05% so với năm 2022. Việt Nam nằm trong nhóm các nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng GDP nhanh nhất thế giới. Những bước phát triển mạnh mẽ nói trên đã giúp xác lập một vị thế mới cho nền kinh tế của Việt Nam. Vị thế này được định vị qua các tiêu chí sau đây: Việt Nam là nền kinh tế lớn thứ 4 trong ASEAN và thứ 45 trên thế giới; Việt Nam là một trong những nền kinh tế có tốc độ tăng trưởng GDP cao nhất thế giới; tỷ lệ nghèo của Việt Nam giảm thuộc loại nhanh nhất thế giới, từ 58,1% năm 1993 xuống còn 4,3% năm 2022; tỷ lệ đô thị hóa của Việt Nam đạt 41,7% năm 2022, cao hơn mức trung bình của khu vực⁷; cơ cấu kinh tế của Việt Nam đang chuyển dịch theo hướng giảm dần tỷ trọng nông nghiệp, tăng dần tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ.

Với những thành tựu trên, Việt Nam được Liên hiệp quốc công nhận là một trong những quốc gia đi đầu trong việc hiện thực hóa các Mục tiêu phát triển Thiên niên kỷ. Những quyền cơ bản của con người theo Hiến pháp năm 2013 ngày càng được thực hiện có hiệu quả. Đến nay, Việt Nam là thành viên của hầu hết tổ chức quốc tế và diễn đàn đa phương quan trọng, đã hoàn thành nhiều trọng trách quốc tế. Đồng thời, Việt Nam trở thành mắt xích quan trọng trong nhiều liên kết kinh tế khu vực và toàn cầu, với việc ký kết nhiều hiệp định thương mại tự do (FTA) quan trọng, qua đó, tạo động lực to lớn cho sự phát triển của đất nước. Việt Nam được tín nhiệm bầu vào nhiều vị trí, trọng trách quốc tế quan trọng, nhất là trong ASEAN và Liên hiệp quốc, như: Ủy viên không thường trực Hội đồng Bảo an, Phó Chủ tịch Đại hội đồng Liên hiệp quốc (khóa 77), thành viên Hội đồng Nhân quyền Liên hiệpquốc nhiệm kỳ 2023 – 2025, Ủy ban Di sản thế giới, Ủy ban Luật pháp quốc tế…

Dân chủ là một trong những giá trị lớn mà nhân loại theo đuổi, dân chủ trở thành tiền đề, điều kiện, động lực phát triển của xã hội công bằng, văn minh. Không chỉ các nhà tư tưởng lớn trong các thời đại mà tất cả mọi người bình thường cũng đều có tư duy, suy nghĩ về công bằng. Công bằng là một trong những giá trị của xã hội văn minh, nơi mà những quyền dân chủ cơ bản của con người được bảo đảm và ngày càng phát triển. Chính vì vậy, trong hệ mục tiêu phát triển đất nước, từ Đại hội IX, Đảng ta đã điều chỉnh thứ tự giữa “công bằng” và “dân chủ”. Sự điều chỉnh này về thực chất phản ánh chính xác hơn bản chất của chế độ ta, bởi chế độ ta là chế độ dân chủ. Vì vậy, dân chủ tiếp tục được thực hiện rộng rãi, là điều kiện để thực hiện công bằng, văn minh.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công và sự ra đời của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã tạo ra bước phát triển vượt bậc của dân tộc trong thực hiện bình đẳng, công bằng xã hội. Vấn đề công bằng, bình đẳng tiếp tục được Đảng ta khẳng định như là một đặc trưng bản chất của chủ nghĩa xã hội. Nội dung cơ bản nhất của công bằng xã hội là xử lý hợp lý nhất quan hệ giữa quyền lợi và nghĩa vụ trong điều kiện, hoàn cảnh nhất định. Công bằng không phải là cào bằng, chia đều, bình quân, dẫn tới sự triệt tiêu động lực phát triển đối với những người có năng lực, có trách nhiệm với đất nước, làm nảy sinh sự bất bình đẳng giữa các nhóm xã hội, ảnh hưởng xấu đến bản chất tốt đẹp của chủ nghĩa xã hội. “Công bằng” cần được hiểu là sự công bằng trong phân phối sản phẩm lao động, công bằng về cơ hội và điều kiện phát triển.

Thực tế lịch sử đã minh chứng, dân giàu, nước mạnh mà thiếu công bằng thì sẽ gây ra bất công xã hội và bất bình xã hội; từ đó, xã hội sẽ rất dễ rơi vào hỗn loạn, xung đột và hậu quả là khó có thể trở thành một nước giàu mạnh thực sự. Muốn thực hiện được công bằng xã hội thì dân chủ cần phải được thực hành toàn diện trên mọi lĩnh vực. Khi Nhân dân được phát huy quyền làm chủ, chính là tạo điều kiện cho mỗi người dân đều được sống bình đẳng, công bằng. Để đạt được mục tiêu đó, công bằng xã hội đòi hỏi một chế độ dân chủ thực sự.

Đảng ta đã nhận thức rõ muốn thực hiện công bằng phải bảo đảm quyền dân chủ của Nhân dân theo phương châm gắn tăng trưởng kinh tế với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội trong từng chính sách phát triển. Khuyến khích làm giàu chính đáng, Nhà nước phải có các chính sách điều tiết, ưu đãi để chăm nom cho các đối tượng chính sách, yếu thế, bị thua thiệt trong phát triển… Nội dung phát huy dân chủ được Đảng ta quy định rất rõ, bảo đảm thật sự tự do tư tưởng trong sinh hoạt đảng, khuyến khích và tôn trọng sự suy nghĩ độc lập, sáng tạo, thảo luận, tranh luận dân chủ nhằm phát huy trí tuệ của toàn Đảng, của từng cán bộ, đảng viên trong việc chuẩn bị các nghị quyết và tổ chức thực hiện nghị quyết. Trước và sau mỗi kỳ họp Quốc hội đều tổ chức tiếp xúc cử tri để nắm bắt tâm tư, nguyện vọng, kiến nghị của cử tri cả nước. Sau tiếp xúc đều tổng hợp, phân tích những kiến nghị xác đáng để yêu cầu Chính phủ chỉ đạo giải quyết theo thẩm quyền. Hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn tại các kỳ họp của Quốc hội, Hội đồng nhân dân ngày càng sôi nổi, dân chủ, phát huy được trách nhiệm của đại biểu, được Nhân dân cả nước ghi nhận. Định kỳ, Quốc hội, Hội đồng nhân dân tổ chức lấy phiếu tín nhiệm đối với các chức danh do Quốc hội, Hội đồng nhân dân bầu bằng hình thức bỏ phiếu kín…

Dân chủ còn là thước đo trình độ văn minh của một chế độ xã hội. Để đạt được mục tiêu văn minh, vai trò của nhà nước vô cùng quan trọng. Trước hết, Nhà nước phải trong sạch, hiện đại, thường xuyên đổi mới, trong đó đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức khi thực thi nhiệm vụ không có thói hách dịch, cửa quyền với người dân, không lợi dụng chức vụ, quyền hạn để chỉ lo làm lợi cho cá nhân mình; tính nghiêm minh của pháp luật phải được bảo đảm. Dân chủ khuyến khích sự tham gia của người dân vào các vấn đề chính trị và xã hội; từ đó, nâng cao nhận thức và giáo dục lý luận chính trị. Người dân trong một xã hội dân chủ thường có kiến thức tốt hơn về quyền lợi và nghĩa vụ cũng như các vấn đề xã hội quan trọng. Điều này giúp xây dựng một xã hội có nền tảng văn minh hơn, nơi mà công dân không chỉ được giáo dục về các giá trị cơ bản mà còn về các quyền và nghĩa vụ của mình trong xã hội.